محله‌های فرسوده در جست‌و‌جوی هویت

به گزارش پایگاه خبری عصر بازآفرینی ، دومین نشست علمی-تخصصی از مجموعه‌ نشــســت‌هــای «چهارشنبه‌های همشهری» با موضوع «بازآفرینی با رویکرد حفظ هویت محله» چهارشنبه هفته گذشته در محل موسسه همشهری برگزار شد و برخی نماینده‌های دولت در ستاد ملی بازآفرینی شهری به‌عنوان سیاستگذار در بحث بازآفرینی محله‌ها و نماینده‌های سازمان‌ نوسازی شهرداری به‌عنوان مجری طرح در این نشست حضور داشتند. بحث بر سر «هویت» و «مداخله» در بافت‌های فرسوده در محله‌ها پیگیری شد؛ اینکه هویت به‌طور مشخص «انسان‌محور» است یا «کالبد» محله هم به همان اندازه روی حفظ هویت نقش دارد. اینکه آیا باید مداخله در بازآفرینی محله‌ها صورت بگیرد یا برای کاهش این مداخله و پررنگ‌تر کردن مشارکت مردم چه میزان می‌تواند تأثیر بگذارد. محمدمهدی نوروزیان، مدیرکل دفتر هدایت برنامه‌های بازآفرینی شهری معتقد است که استفاده از واژه مداخله چندان مناسب نیست و بار منفی دارد. کیوان خلیجی، قائم‌مقام سازمان نوسازی شهرداری تهران نیز تأکید می‌کند که بازآفرینی هم یک شیوه مداخله به‌حساب می‌آید.
اهمیت بعد مکان- زمان
سعید نوری‌نشاط، مشاور و کارشناس حوزه بازآفرینی شهری: نحوه مداخله باید تغییر کند و به مشارکت تبدیل شود. بشر امروز بشری نیست که تعریف آن به 50 یا 100سال گذشته برگردد. زمانی بعد مکان به‌قدری اهمیت داشت که وقتی می‌گفتی تو کجایی هستی، می‌گفت من تبریزی هستم و بعد همین تبریزی نام فامیلی‌اش شده است. الان اما از فردی می‌پرسی تو که هستی، می‌گوید من متخصص بیهوشی هستم. می‌پرسی اهل کجا هستی، می‌گوید حالا اهل یک جایی هستم دیگر. به‌نظر من، در مسئله مهاجرت و جابه‌جایی که به شکل‌های مختلف در ایران اتفاق می‌افتد، یک بخشی از آن به ناموزونی برمی‌گردد.
بازآفرینی محله‌ها به‌جای مداخله‌کردن
محمدمهدی نوروزیان، مدیرکل دفتر هدایت برنامه‌های بازآفرینی شهری: رویکرد محله‌محور از سه چهارسال گذشته در دستور کار شرکت بازآفرینی قرار گرفته و با مشارکت شهرداری‌ها پیگیری می‌شود، در واقع یک روش جدید است. در این روش همه مردم محله را درگیر بازآفرینی می‌کنند و نیازهای ساکنان و مالکان خود محله را مدنظر قرار می‌دهند تا براساس نیاز آنها بتوان به مسئله بافت های ناکارآمد رسیدگی کرد. ملاک عمل این برنامه هم طرح تفصیلی مصوب است که ما در مقیاس محله سعی می‌کنیم با یک رویکرد از پایین به بالا و با مشارکت اجتماع محلی و با کمک مدیریت شهری محقق کنیم. بنابراین در شیوه‌نامه‌ای که برای این کار تدوین شده و در 16محله به‌صورت پایلوت در سطح کشور آغاز کردیم، با تشکیل یک مرکز توسعه محله، مشاور شهرساز به محله وارد کردیم و در مواجهه با مردم از روش تسهیل‌گیری استفاده می‌شود. با این روش تلاش می‌شود اجتماع محلی شناخته شده و تأثیرگذارترین افراد کمک کنند. در مورد اجرای این طرح شهرداری هم وارد عمل می‌شود. مداخله واژه مناسبی برای ورود به محله‌هایی که هویت بیشتری دارند، نیست. چون هدف ما مداخله‌کردن نیست و این مداخله، بار منفی دارد. سعی می‌کنیم با ورود به محله‌ها به بازآفرینی محله بپردازیم. باید وارد محله شویم و البته رویکرد بازآفرینی را به اجرا درآوریم. البته حفظ هویت محله در بحث بازآفرینی در اولویت قرار دارد. بحران هویت در محله‌های ما یکی از دلایل اصلی ناکارآمدی است. یعنی وقتی که یک محله هویت اصلی(سکونت) خود را از دست می‌دهد، به سمت ناکارآمدی، فرسودگی و افت منزلت مکانی پیش می‌رود. همین باعث می‌شود که کم‌کم ساکنان غیربومی به محله وارد شوند و آن هویت جدید دیگر هویت قبلی نیست. پس زده می‌شوند و قابلیت‌های سرمایه‌گذاری‌شان از دست می‌رود و دیگر تمایلی برای مداخله نمی‌ماند. به‌نظر من، مداخله با حفظ هویت محله باید صورت بگیرد.
به بهانه هویت نباید از هر تغییری پرهیز کنیم
کیوان خلیجی، قائم‌مقام سازمان نوسازی شهرداری تهران: برخلاف صحبت‌های آقای نوروزیان بر این باورم که بازآفرینی هم یک شیوه مداخله است. یعنی نمی‌توان گفت که این مداخله نیست. شاید به‌دلیل دخالت شهرداری که در دهه‌های گذشته صورت گرفته، واژه مداخله ترسناک به‌نظر می‌رسد. محله نواب نمونه مناسبی برای مثال است. پروژه بزرگ نواب را شهرداری ساخت، چیزی حدود 2هزار خانه را تخریب کردند تا بتوانند مجموعه امروز نواب را بسازند. تحقیقاتی در آنجا صورت گرفت، مبنی بر اینکه چقدر از مردم قدیمی نواب در این محله زندگی می‌کنند. پژوهشی هم خانم دکتراعتماد کار کرد و نشان ‌داد که دیگر کسی از قدیمی‌ها در آنجا ساکن نیست. پس در اینجا بحث در مورد هویت بی‌معنا به‌نظر می‌رسید. اما بعدها به استقرار جمعیت محله در همانجا رو آوردیم که به این هم انتقاداتی وارد است و ما عملا از خیلی چیزهای دیگر جدا ماندیم. هویت خیلی مفهوم انسانی است تا اینکه کالبدی باشد؛ یا حتی اقتصادی. با تغییر و تحولاتی که در رویکردها به‌وجود آمد، به‌خصوص در شرکت بازآفرینی شهری کشور، موضوع در واقع کارکرد و توانمند کردن محله‌هاست. حالا این مسئله در شهرداری تهران برای نخستین‌بار است که رخ می‌دهد. هویت در خیلی‌ جاها به معنی سکونت ترجمه شده و از‌ آن استفاده ابزاری شده است. هویت به این معنی نیست که هیچ تغییری در آن ندهیم. بخشی از هویت سیال است و باید ادامه داشته باشد و باید بتوانیم زمینه مناسب را برای زندگی کردن مردم فراهم کنیم. حیات برخی از اهالی محله‌ها به‌خاطر همین سیاست‌ها که «هویت» گفته می‌شود، عملا به خطر افتاده است.
موضوع کالبدی و هویت را باید با هم ببینیم
ماندانا ملک، معاون دفتر هدایت برنامه‌های بازآفرینی شهری: از کلمه بافت فرسوده هنوز خیلی از سازمان‌ها استفاده می‌کنند، ولی قبل از اینها بافت‌هایی وجود داشت که به آن «مسئله‌دار» می‌گفتند. واقعیت این است که در توسعه محله‌ها گفته می‌شود خیابان‌ها عریض شود، ماشین به داخل پارکینگ برود و مسائلی از این دست که اجرای آن بسیار پیچیده است. مسئله امنیت به لحاظ حریق یا زلزله در اینجا بسیار مهم است و قطعا در بازآفرینی محله‌ها برای ما اهمیت دارد. اگر در بازآفرینی محله‌ها صرفا به موضوع کالبدی بپردازیم، قطعا بحث هویت را نخواهیم دید و باید تمام ابعاد در آن دیده شود.
محله به افراد هویت می‌دهد
آمنه منصوری، کارشناس بازآفرینی شهری: محله یکی از عناصری است که به افراد هویت می‌دهد. این هویت از هویت فردی شروع می‌شود و 3بعد مختلف پیدا می‌کند؛ بخشی از هویت عموما از نگرش ایدئولوژیک و مذهبی است، بخشی دیگر از وابستگی به یک دستگاه سیاسی نشأت می‌گیرد که از کدام حزب طرفداری می‌کنند و سوم هویت اجتماعی، قومی و فرهنگی است. اما بخشی از هویت ما اینکه اهل کجا هستم و کجا بودم، تقریبا به همه اینها پاسخ می‌دهد. خیلی از محله‌های ما هویت ندارند که ما بخواهیم این هویت را از آنها بگیریم.
لطف شیخ و زاهد، لالایی برای شهرداری‌ها
خلیجی: راستش ما از این لطف شیخ و زاهد و سیستم بالادستی ناامید هستیم. خیلی شفاف عرض کنم، حتی از داخل خودِ شهرداری هم عرض می‌کنم. در این زمینه مردم بیشتر می‌فهمند. بنابراین، ما هم باید با مردم مشارکت کنیم. مثال بزرگ‌تر آن در بازارچه عودلاجان افتاد و الان خودشان اجازه نمی‌دهند، موتوری وارد آنجا شود.
نوروزیان: من خیلی خوشحال هستم که از زبان آقای خلیجی این حرف‌ها را می‌شنوم؛ یعنی از بدنه شهرداری. اما حالا که این لالایی را بلد هستند، برای شهرداری‌های شهرهای دیگر هم بخوانند، چون فقط در شهرداری تهران این تفکر وجود دارد.
مشارکت مردم با آگاهی
علی موسوی، مسئول حوزه دفاتر سازمان نوسازی: طرح تفصیلی طرحی است که در دهه‌ها قبل برخی دوستان در برج‌های بزرگی می‌نشستند و در مورد یک محله در مرکز یا جنوب شهر طرح با 5درصد اجرا تهیه می‌کردند. برای همین درست اجرا نمی‌شد. اما مردم ما در محله‌ها نسبت به طرح تفصیلی جدید آشنا نیستند.
مکان بدون تأثیر در هویت
رامین احمدیه، مدیر دفتر خدمات نوسازی سیروس: هویت محله با آن چیزی که در فلسفه مطرح می‌شود، مغایر است. در واقع هر چیزی که به‌خودآگاهی برسد، هویت دارد و اینکه غیراز انسان هیچ‌چیز هویت ندارد. تمام مفاهیمی که ما در مورد شهر به‌کار می‌بریم، عنوانش برندینگ است، نه هویت. مکان تأثیر بسیار کمی در هویت دارد.
تغییر ارزش‌های انسان
سیما ودودی، مدیر دفتر محلات ناحیه2 منطقه17: هم‌اکنون ارزش آدم‌ها تغییر کرده است. همه دنبال این هستند که در منطقه شمالی شهر ساکن شوند. چرا آدم‌های بزرگ حاضر نیستند در محله‌های پایین سکونت داشته باشند؟ اول منزلت سکونتی و سپس ارزش‌های مادی اهمیت پیدا می‌کند.
محله‌محوری
احمد صالحی، مدیرعامل یک شرکت مهندسی مشاور: مردم باید آموزش ببینند، آن هم در چند سطح استانی، شهری و محله‌ها. ما نمی‌توانیم از فاکتور سوم یعنی محله‌ها شروع کنیم و آموزش درستی از کار دربیاید. بازآفرینی بدون محله‌محوری مفهومی ندارد و طبیعتا حفظ هویت محله بخشی از آن محسوب می‌شود.
افزایش جمعیت با مداخله
شبنم هاشمی، مدیر دفتر خدمات نوسازی محله امیریه:ما فراموش کردیم که تغییر خواه‌ یا ناخواه در حال صورت گرفتن است. مثلا در خیابان مرزداران هیچ‌کسی مداخله‌ای در آنجا انجام نداده، اما آن محله واقعا ممتاز شده است. مداخله به هر نحوی که باشد، باعث افزایش جمعیت خواهد شد.